Struktura słownika

O słowniku

Korpusowy słownik polskiego języka migowego oparty jest na Korpusie PJM, czyli bogatym zbiorze nagrań, rejestrujących, jak użytkownicy PJM (Głusi) opowiadają treść historyjek obrazkowych i klipów video, opowiadają o sobie i rozmawiają na interesujące ich tematy.

Wielogodzinne nagrania pochodzące od różnych osób pozwalają ustalić, jakie znaki PJM są faktycznie używane przez Głuchych i w jaki sposób.

 

Tym samym słownik oparty jest na naukowych zasadach rejestracji i opisu jednostek języka: rejestruje i opisuje rzeczywiste i spontaniczne używanie znaków przez polskich Głuchych. Jednocześnie może być wykorzystywany przez uczących się PJM jako obcego, tak jak inne słowniki języków obcych.

 

Zawarte w słowniku polskie definicje znaczenia pozwalają uczącemu się dokładnie zrozumieć znaczenie znaku, tak jak to się dzieje w słownikach jednojęzycznych. Jest to informacja semantyczna bardziej rozbudowana i precyzyjna niż podawana w dwujęzycznych słownikach. Korzystający ze słownika Głusi dzięki polskim definicjom wzorowanym na definicjach Innego słownika języka polskiego pod red. Mirosława Bańki, będą mogli nauczyć się sprawniej i trafniej interpretować definicje znaczeń podawanych w słownikach języka polskiego.

 

Dobór i zestaw haseł

W słowniku uwzględniono wszystkie znaki PJM, które w Korpusie PJM pojawiły się więcej niż 4 razy (stan na 2015 r.). Ponieważ nie wszystkie ważne znaki wystąpiły w nagraniach, bo nie wymagały ich ani historyjki, ani zadania, ani nikt nie rozmawiał na dany temat, zdecydowaliśmy się uzupełnić powstałe w ten sposób wyraźne luki.

 

W tym celu podzieliliśmy znaki na kategorie semantyczne i uzupełnialiśmy brakujące podstawowe znaki z danej kategorii. Podział na kategorie nie objął wszystkich znaków – bardzo liczne znaki mają tak uniwersalne znaczenie, że nie można ich zaliczyć do żadnej kategorii. Podobnie, nawet jeżeli jakiś znak wystąpił w korpusie wiele razy, to nie zawsze we wszystkich swoich znaczeniach. Nasi redaktorzy, Głusi i CODA, po konsultacjach z innymi Głuchymi, uwzględniali czasami dalsze znaczenia poszczególnych znaków.

 

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że w słowniku znaków jest mało. Wynika to z decyzji, że każdy znak jest reprezentowany w słowniku tylko raz, nawet jeżeli ma wiele niepowiązanych ze sobą znaczeń. Ponadto zwykle jest tak, że jeden znak PJM odpowiada całej serii powiązanych ze sobą wyrazów języka polskiego. Przykładowo jeden i ten sam znak odpowiada polskim: śmieszny, zabawny, (dobry) humor, kawał, dowcip, żart. Niemniej przy podawaniu polskich odpowiedników nie wskazywaliśmy całej serii polskich wyrazów bliskoznacznych, lecz jeden, najtrafniej odpowiadający opisywanemu znaczeniu.

 

Problem wieloznaczności

W leksykografii języków fonicznych, a w szczególności w polskiej leksykografii tradycyjnie odróżnia się tzw. homonimię wyrazów od ich wieloznaczności. Homonimy to wyrazy, które piszą się i wymawiają tak samo, ale jest to efekt przypadku: zwykle są to wyrazy niezależnie zapożyczone, zwykle z różnych języków. Wyrazom takim poświęca się w słowniku odrębne hasła, zwykle oznaczane kolejnymi numerami. Wyrazami homonimicznymi są na przykład w języku polskim bez ‘przyimek oznaczający brak’, taki jak w wyrażeniu bez problemu, i bez ‘roślina i kwiat’.

 

Natomiast pojęcie wieloznaczności wyrazów odnosi się do sytuacji, w której można wyodrębnić różne znaczenia danego wyrazu, ale istnieje między nimi związek. Tak np. słowo krem odnosi się i do słodkiego deseru (ciastko z kremem) i do gęstej zupy o jednolitej konsystencji (krem ze szparagów), i do kosmetyku, nakładanego na skórę (krem przeciwzmarszczkowy). Wszystkie te znaczenia łączy to, że jest to jednolita substancja, dająca się łatwo rozprowadzać. Są to zarazem odrębne znaczenia wyrazu krem, a nie przykłady użycia tego samego wyrazu w tym samym znaczeniu w odniesieniu do różnych rzeczy: nie możemy twierdzić, że krem oznacza każdą jednolitą substancję dającą się łatwo rozprowadzać, gdyż w odniesieniu do takiej substancji służącej do ochrony części maszyn używamy słowa smar. W słownikach języka polskiego (polszczyzny fonicznej) jako kryterium odróżniania homonimii od wieloznaczności zwykle stosuje się łącznie wiele kryteriów: niezależne pochodzenie, brak wspólnego znaczenia, przynależność od różnych części mowy.

 

W Korpusowym słowniku polskiego języka migowego zdecydowaliśmy nie wprowadzać tego rozróżnienia ze względów technicznych i ze względów merytorycznych.

 

Po pierwsze nie ma jak „dodać” do znaku migowego odróżniających numerków. Oznacza to, że jeden i ten sam znak musiałby i tak reprezentować zarówno kilka znaków homonimicznych, jak i znak wieloznaczny. Odróżnienie mogłoby pojawić się dopiero w treści hasła. 

 

Po drugie, ikoniczne pochodzenie wielu znaków języka migowego powoduje, że bardzo trudno jest zdecydować, czy mamy do czynienia z dwoma znakami wykonywanymi dokładnie tak samo, ale takimi, że ich znaczenia nie są w żaden sposób powiązane, czy też ze znakiem o wielu znaczeniach. Ikoniczny charakter znaków migowych powoduje też, że trudno mówić o przypadkowości, nawet jeżeli niepowiązane ze sobą znaczenia są reprezentowane przez jeden znak.

 

Dlatego w Korpusowym słowniku polskiego języka migowego nie rozróżniamy znaków homonimicznych od znaków polisemicznych. We wszystkich tych przypadkach, w których znaczenia danego znaku rozkładają się na grupy sensów, z których niektóre są wyraźnie blisko związane, dzielimy hasło na tzw. makrosensy. Makrosensy mogą być od siebie zupełnie niezależne, jak w przypadku znaku oznaczającego zarówno ‘profil’ (makrosens I) jak i ‘Portugalię, Portugalczyka, portugalski’ (makrosens II) [http://www.slownikpjm.uw.edu.pl/gloss/view/1253].

 

Makrosensy mogą także mieć ze sobą jakiś związek, tak jak w przypadku znaku oznaczającego ‘dużo’ (makrosens I) i ‘dosyć, wystarczy‘ (makrosens II) [http://www.slownikpjm.uw.edu.pl/gloss/view/925]. O podziale znaczeń na makrosensy decydowało wyczucie językowe leksykografów.

 

Makrosensy są odróżnianie cyframi rzymskimi: I, II, III… Jeżeli w haśle nie ma podziału na makrosensy, oznacza to, że wszystkie znaczenia są ze sobą powiązane w ramach jednego makrosensu.

 

Części mowy i typy użycia

W wypadku PJM nie można w zasadzie mówić o takich częściach mowy, jakie wyróżniamy dla polskiego fonicznego, gdzie nawet powiązane ze sobą znaczeniowo i słowotwórczo rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki są wyraźnie odrębnymi wyrazami. Przeciwnie, w PJM jeden i ten sam znak może być użyty raz w sposób analogiczny do polskich czasowników – jako orzeczenie zdania, raz w sposób analogiczny do polskich rzeczowników – jako podmiot lub dopełnienie. Inne znak może być użyty raz jak rzeczownik (np. w znaczeniu ‘Portugalia’), raz jak przymiotnik, np. gdy mówimy o portugalskich owocach morza. Sytuacja jest trochę podobna do języków takich jak angielski, w których części mowy nie mają wyraźnych wykładników fleksyjnych: bezokoliczniki bardzo licznych czasowników i rzeczowniki związane z nimi znaczeniowo wyglądają w języku angielskim tak samo, np. sledge ‘sanie; jechać na saniach’.

 

Znaczenie znaku migowego bardzo często zależy od tego, czy jest on użyty w funkcji przymiotnika, rzeczownika lub czasownika. Tak na przykład znak odpowiadający polskim słowom bać się lub tchórzliwy jako czasownik oznacza, że ktoś odczuwa strach, a jako przymiotnik, że ktoś jest skłonny do odczuwania strachu. Różnica jest tu wyraźna: w konkretnej sytuacji bać się może osoba skądinąd odważna, z kolei osoba ogólnie strachliwa może w jakiejś sytuacji wykazać się niezwykłą dla siebie odwagą.

 

By zdać sprawę z takich różnic, w obrębie części hasła opisującej dany makrosens wprowadzono podziały na typy użycia, oznaczane wielkimi literami: A, B, C… (określane jako w użyciu…).

 

Wyodrębniono trzy duże klasy typów użycia: pierwsze z nich odpowiadają znakom użytym jako wyrażenia pełnoznaczne, tzn. odnoszące się do czegoś w świecie. W swoich znaczeniach użycia takie przypominają wyrazy pełnoznaczne w wielu językach fonicznych: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki. Wyrazy takie i znaki to jakby cegły, z których buduje się komunikat. Piszemy zatem w słowniku odpowiednio: w użyciu rzeczownikowym, w użyciu czasownikowym, w użyciu przymiotnikowym, w użyciu przysłówkowym, w użyciu liczebnikowym. W definicjach piszemy w takich wypadkach: odnosi się do…

 

Istnieją jednak znaki, które nie odnoszą się do czegoś w świecie, a łączą znaki pełnoznaczne w komunikat. Takie leksemy tradycyjnie nazywa się funkcjonalnymi. Mówiąc obrazowo, stanowią coś w rodzaju zaprawy, która łączy cegły składające się na komunikat w spójną całość. W językach takich jak polski foniczny są to spójniki, przyimki, zaimki, bez których polskie zdania nie byłyby zrozumiałe. W komunikatach migowych tej zaprawy jest zwykle nieco mniej, bo jej rolę pełni przestrzeń migania, mimika, położenie ciała, ułożenie głowy, kierunek wzroku lub zmiana położenia ciała, ułożenia głowy czy kierunku wzroku. Niemniej istnieją znaki, które rolę takiej zaprawy pełnią. Piszemy wtedy odpowiednio: w użyciu zaimkowym, w użyciu spójnikowym, w użyciu przyimkowym, w użyciu partykułowym. W definicjach piszemy natomiast służy do… Zarówno znaki pełnoznaczne w użyciach odpowiadających tradycyjnym pełnoznacznym częściom mowy, jak i znaki funkcyjne łączą się ze sobą tworząc zdania.

 

W PJM istnieją też znaki, które mogą wystąpić wyłącznie samodzielnie. Pod tym względem podobne są do polskich fonicznych wykrzykników, takich jak Aha! czy Brawo! Foniczne wykrzykniki i podobne do nich znaki migowe nie łączą się z innymi słowami w zdania. Dla znaków takich typ użycia określamy ogólnie jako użycie autonomiczne (czyli poza zdaniem). Czasami ich odpowiednikami fonicznymi są nie pojedyncze wykrzykniki, a całe wyrażenia frazeologiczne.

 

Niektóre znaki używane autonomicznie mają bardziej szczegółową funkcję. Część z nich wyraźnie służy temu, żeby skomentować wcześniejszą wypowiedź – własną lub rozmówcy. Takie użycie nazywamy w słowniku użyciem metatekstowym. Tak na przykład znak, który w użyciu liczebnikowym oznacza ‘jeden’, w użyciu metatekstowym „wyraża pozytywną odpowiedź lub akceptację” (wobec pytania lub propozycji rozmówcy) [http://www.slownikpjm.uw.edu.pl/gloss/view/141].

 

Tak więc typy użycia należy interpretować następująco:

 

• W użyciu rzeczownikowym: oznacza, że znak jest używany jako nazwa jakiegoś przedmiotu, zjawiska, osoby i może występować jako podmiot lub dopełnienie znaku użytego czasownikowo. Może też łączyć się ze znakiem o znaczeniu dzierżawczym (‘mój’, ‘twój’ itd.).

 

Połączenia z liczebnikami inkorporowanymi, o znaczeniu np. ‘drugie piętro’, ‘dwie godziny’, ‘druga godzina’ to także użycia rzeczownikowe.

 

• W użyciu czasownikowym: oznacza, że znak jest używany w odniesieniu do jakiejś czynności lub działania, wykonywanych przez osobę, rzadziej przedmiot, np. urządzenie, a także procesu lub stanu, któremu osoba lub przedmiot podlega.

 

• W użyciu przymiotnikowym: oznacza, że znak jest używany w odniesieniu do jakiejś cechy osoby, zjawiska lub przedmiotu. Może łączyć się ze znakiem rzeczownikowym jako przydawka, tworząc jednolitą konstrukcję, tak jak przymiotniki w języku polskim. Może też występować jako orzecznik.

 

• W użyciu przysłówkowym: oznacza, że znak jest używany, by scharakteryzować jakieś działanie lub jakąś czynność. Łączy się zatem ze znakami użytymi czasownikowo.

 

• W użyciu liczebnikowym: oznacza, że znak jest używany tak jak liczebniki w polskim fonicznym, tzn. jako liczebnik główny, czyli dla wskazania, ile czegoś jest (‘trzy’, ‘cztery’) lub jako liczebnik porządkowy, czyli dla wskazania obiektu wyróżnionego poprzez liczenie (‘trzeci’, ‘czwarty’). Znaki modyfikowane, w których kształt dłoni oznacza liczebnik, a pozostałe parametry znaku wskazują na liczone obiekty, są traktowane jako użycia rzeczownikowe.

• W użyciu zaimkowym: oznacza, że znak odpowiada swoim znaczeniem zaimkom języka fonicznego. Jest to bardzo niejednorodna klasa znaków, dla których charakterystyczne jest to, że bez kontekstu nie można ustalić ich odniesienia. Klasa ta obejmuje między innymi zaimki pytajne i dzierżawcze. Są to znaki funkcyjne. W definicjach piszemy, do czego dany znak służy.

 

• W użyciu spójnikowym: oznacza, że znak służy do łączenia wyrażeń i zdań o w miarę jednorodnym charakterze gramatycznym, a zarazem do komunikowania, o jaką relację między nimi chodzi nadawcy. Te cechy uwzględniamy w definicjach. Znaki użyte spójnikowo to znaki funkcyjne.

 

• W użyciu przyimkowym: większość relacji przestrzennych, wyrażanych w językach fonicznych takich jak polski za pomocą przyimków (np. nad, pod, przy) jest w PJM oddawana przez odpowiednią lokalizację znaków w przestrzeni migania. Niemniej znaki migowe w użyciu przyimkowym mogą wyrażać także bardziej abstrakcyjne relacje między znakami i wyrażeniami, zwykle niejednorodnymi gramatycznie. Znaki pełniące taką funkcję charakteryzujemy w definicjach jako użycia przyimkowe.

 

• W użyciu partykułowym: w językach fonicznych partykułami określane są zazwyczaj wyrazy komentujące lub doprecyzowujące wypowiedź, której są częścią. Inaczej niż przymiotniki, które łączą się z rzeczownikami, lub przysłówki, które łączą się z czasownikami i przymiotnikami, partykuły łączą się z wyrazami należącymi do bardzo różnych części mowy. Analogiczne użycie znaków PJM opisujemy jako użycie partykułowe. Są to znaki funkcyjne, a ich funkcję definiujemy w formule służy do…

 

• W użyciu autonomicznym (patrz wyżej).

 

Podział na znaczenia

Ze względu na to, że wprowadziliśmy bardzo szczegółowy podział na typy użycia, przy podziale na znaczenia unikaliśmy podziałów bardzo szczegółowych, charakterystycznych dla słowników języka polskiego. Różnica ta wynika przede wszystkim z samej natury znaków migowych. Z jednej strony ich znaczenia bardzo często są ogólniejsze niż znaczenia polskich słów. Tak na przykład polskim wyrazom wiadukt, most i kładka (zarówno w odniesieniu do prostej konstrukcji bez poręczy, umożliwiającej przejście nad małym strumykiem lub rowem, jak i w odniesieniu do przejścia dla pieszych przebiegającego nad ruchliwą jezdnią) odpowiada tylko jeden znak, odnoszący się do budowli umożliwiającej przejście lub przejazd ponad rzeką, trasą ruchu, torami kolejowymi lub inną przeszkodą. Z drugiej strony znaki migowe ze względu na swój ikoniczny charakter miewają znacznie węższy zakres znaczeniowy niż polskie wyrazy.

 

Oznacza to, że nawet jeżeli znakowi PJM odpowiada cała seria polskich wyrazów o zbliżonym, ale nieidentycznym znaczeniu, nie oznacza to, że znak migowy jest wieloznaczny: przeciwnie – jego znaczenie odpowiada wspólnej części znaczenia wyrazów bliskoznacznych, a ewentualne różnice między polskimi wyrazami są dla znaczenia znaku migowego nieistotne.

Typowe przykłady takiego zjawiska to nazwy zawodów, funkcji i niektóre nazwy pokrewieństwa. O ile język polski ma wyrazy brat i siostra, informujące o płci, PJM ma jeden znak o znaczeniu ‘dziecko tych samych rodziców’. Podobnie jest z odpowiednikami par słów uczeń/uczennica, nauczyciel/nauczycielka, lekarz/lekarka, pielęgniarz/pielęgniarka itd.

 

Leksykografia i semantyka leksykalna (część językoznawstwa zajmująca się badaniem znaczenia wyrazów) wypracowała specjalne testy, pozwalające zdecydować, czy mamy do czynienia z jednym znaczeniem ogólniejszym, czy z kilkoma bliskimi, ale różnymi znaczeniami. Dzięki pomocy naszych Głuchych konsultantów mogliśmy te testy zastosować.

 

Sposób definiowania znaczeń

W Korpusowym słowniku polskiego języka migowego zdecydowaliśmy się na tzw. definicje opisowe, charakterystyczne dla słowników jednojęzycznych. To, co nasz słownik odróżnia od słowników jednojęzycznych, to fakt, że choć hasłami słownika są znaki PJM, to definicje zostały sformułowane po polsku. W przeciwnym razie ze słownika nie mogłyby korzystać osoby, które uczą się PJM.

 

Jest wiele metod i sposobów definiowania znaczeń wyrazów (i znaków). Tradycyjne słowniki języków fonicznych stosowały definicje tzw. „naukowe” – odwołujące się do wiedzy naukowej, reprezentowanej np. w encyklopediach. Nowoczesna leksykografia rezerwuje takie definicje dla prawdziwych terminów naukowych, natomiast wyrazy języka ogólnego definiowane są w sposób odwołujący się do potocznej, obiegowej wiedzy o świecie. W Korpusowym słowniku polskiego języka migowego dla wszystkich znaczeń odnoszących się do zjawisk powszechnie znanych – a takie znaki przeważają w słowniku – zastosowaliśmy właśnie definicje potoczne.

 

Kształt definicji i zawarte w niej informacje zależą od typu użycia. Dla znaków pełnoznacznych staraliśmy się zastosować tzw. definicje realnoznaczeniowe. Opisują one rzecz, zjawisko, cechę lub sytuację, do których dany znak się odnosi.

 

Znaczenia znaków używanych rzeczownikowo mają postać opisu tego, do czego się odnoszą. Opis ten zawiera pewne charakterystyczne cechy danego przedmiotu: wygląd, wielkość, przeznaczenie, czasami smak, zapach – są to cechy silnie kojarzone z danym przedmiotem. Tak na przykład znaczenie znaku odnoszącego się do dwóch warzyw: marchewki (1) i pietruszki (2) zostały zdefiniowane następująco:

 

1. <<odnosi się do jadalnego korzenia rośliny, w kształcie wydłużonego stożka, zwykle w charakterystycznym pomarańczowym kolorze, dodawanego do zup, zjadanego po ugotowaniu jako jarzyna lub po utarciu na surowo jako surówka>>
2. <<odnosi się do rośliny o białym podłużnym korzeniu, a także jej zielonych liści, spożywanych jako dodatek do zup i dań>>

W wypadku znaków używanych przymiotnikowo definicja zawiera nie tylko opis cechy określanej danym znakiem, ale także określenie osoby lub rzeczy, której taką cechę można przypisać. Tak na przykład dla znaku odpowiadającemu polskiemu przymiotnikowi śmieszny definicja ma postać: <<odnosi się do osoby lub jej działań, które wzbudzają śmiech>>.

W wypadku znaków używanych przysłówkowo definicja znaczenia zwykle opisuje cechy sytuacji, czynności lub działań charakteryzowanych danym znakiem; wybór określenia sytuacja, czynność, działanie informuje o tym, z jakimi znakami w użyciu czasownikowym opisywany znak będzie się łączył: odpowiednio z działaniami, czynnościami (wykonywanymi przez ludzi) lub szerzej, ze wszelkimi sytuacjami, w których coś się dzieje (np. w odniesieniu do znaku odpowiadającego polskiemu długo: <<charakteryzuje sytuację, w której ktoś robi coś z przez dużą część czasu np. rozmawia>>).

 

Najbardziej – co zrozumiałe – rozbudowane są definicje znaczeń związanych z użyciami czasownikowymi. W takich definicjach precyzuje się, czy znak odnosi się do czynności (zwykle fizycznej), czy też działań (bardziej złożonych, świadomych, niekoniecznie wyłącznie fizycznych), czy też do jeszcze ogólniejszych sytuacji. Dla czynności i działań wprowadza się opis, na czym dana działalność lub czynność polega – czasami przez podanie jej celu. Dodatkowo w definicji wymienieni są uczestnicy sytuacji: osoba (określona słówkiem ktoś lub jakaś osoba). Jeżeli czynność lub działanie wykonuje urządzenie zaznacza się to słówkiem coś. Osoba lub urządzenie tak nazwane wskazuje na to, co może być podmiotem zdania z opisywanym znakiem w opisywanym znaczeniu. Tak na przykład znak odpowiadający w opisywanym użyciu i znaczeniu polskiemu jeść opatrzony został w Korpusowym słowniku polskiego języka migowego następującą definicją: <<odnosi się do czynności polegającej na tym, że ktoś spożywa potrawy gryząc i połykając pokarm>>; znak opowiadający polskiemu obudzić się zdefiniowano z kolei tak: <<odnosi się do sytuacji, kiedy ktoś wychodzi z fazy snu i otwiera oczy>>.

Definicje wskazują też na to, czy danemu działaniu lub czynności podlega inna osoba, czy też zwierzę lub rzecz – ewentualne dopełnienie w zdaniu zawierającym dany znak w opisanym znaczeniu. Można to zilustrować definicjami znaków odpowiadających polskim gotować (<<odnosi się do czynności, polegającej na tym, że ktoś przyrządza ciepłą potrawę lub doprowadza ją do wrzenia>>) i pomagać (<<odnosi się sytuacji polegającej na tym, że ktoś wspiera kogoś w różnych działaniach>>).

 

Ta sama zasada dotyczy definiowania znaczeń odnoszących się do bardziej abstrakcyjnych sytuacji, w których coś się dzieje, ale nie można mówić o czynnościach lub działaniach.

 

Jak już wspomniano, ten sposób budowania definicji wzorowany jest na definicjach Innego słownika języka polskiego pod red. Mirosława Bańki.

 

W wypadku znaków o charakterze funkcyjnym w definicji podaje się informacje o roli, jaką pełnią w komunikacie. Informację tę wprowadzamy formułą służy do…, np.

1. w użyciu zaimkowym:
   1. <<służy do zadawania pytań o przyczynę lub skutek>>
      czemu, dlaczego
   2. <<służy do zadawania pytań o cel>>
      po co
2. w użyciu spójnikowym:
   1. <<służy połączeniu zdań, których treść wiąże relacja przyczynowo skutkowa>>
      dlatego

 

Podobnie, w odniesieniu do użyć autonomicznych (metatekstowych i pragmatycznych) definicja zawiera informację o funkcji komunikacyjnej danego znaku, np.

w użyciu autonomicznym: <<służy do wyrażenia tego, że niepożądanego stanu rzeczy, o którym jest mowa, nie da się zmienić i trzeba się z nim pogodzić>>

w użyciu pragmatycznym: <<służy do wyrażenia zakazu dalszego prowadzenia jakiegoś działania odbiorcy>>
dosyć, dość

w użyciu metatekstowym: <<używa się dla zasygnalizowania, że to co się mówi ma służyć przedstawieniu jakiegoś problemu>>.

 

Przykłady

Źródłem przykładów w Korpusowym słowniku polskiego języka migowego są autentyczne komunikaty migowe zaświadczone w Korpusie PJM. W celu ujednolicenia ich wyglądu zostały one nagrane jeszcze raz, przez Głuchych – członków zespołu pracującego nad słownikiem.

Nie do wszystkich typów użycia udało się dopasować przykłady. Ze względu na specyfikę języka migowego, nie wszystkie autentyczne wypowiedzi byłyby zrozumiałe bez szerszego kontekstu. Wiele nagranych wypowiedzi to fragmenty opowiadań, miganych z wykorzystaniem przestrzeni migania wprowadzonej w początkowej części narracji. Podobnie niezrozumiałe byłyby bez szerszego kontekstu komunikaty zawierające wskazania odnoszące się do wcześniej wprowadzonych elementów lub predykacje klasyfikatorowe.

 

Pod względem struktury wypowiedzi komunikaty w PJM bardziej przypominają potoczne wypowiedzi ustne w polszczyźnie fonicznej niż wypowiedzi pisane: dominują komunikaty eliptyczne nawiązujące do wcześniejszych wypowiedzi.

W Korpusowym słowniku polskiego języka migowego przykłady powiązane są z makrosensami, a nie z typami użycia: nie dla wszystkich typów użycia znaleziono w korpusie przykłady, nie zawsze też w konkretnym komunikacie da się jednoznacznie ustalić, z którym z możliwych typów użycia mamy do czynienia.

 

Powiązane hasła

W hasłach poświęconych niektórym znakom pojawiają się hasła powiązane, dotyczące innych znaków. W słowniku znaki są wiązane z dwóch powodów. Po pierwsze wskazuje się na znaki podobne z wyglądu, różniące się zwykle jednym parametrem, a więc potencjalnie mylone przez uczących się PJM. Po drugie wskazuje się na znaki bliskoznaczne lub częściowo bliskoznaczne.

 

Klasyfikacja hasła

Poniżej haseł powiązanych pojawia się opis formalny hasła. Uwzględnia on:

• informację o kształcie dłoni,
• informację o lokalizacji,
• informację o dwuręczności.

Do każdego parametru dołączony jest link „zobacz wszystkie”, pozwalający znaleźć wszystkie hasła słownika o tej samej wartości parametru.

 

Dodatkowe opcje

Możliwe jest zapisanie wybranego znaku jako znaku „do nauki” i korzystanie z listy znaków tak oznaczonych (Lista znaków do nauki).

Istnieje także możliwość wydrukowania pojedynczego hasła.

 

Jak korzystać ze słownika?

Wyszukiwanie

Interfejs słownika pozwala na wyszukiwanie hasła według postaci znaku i według jego pewnych cech semantycznych (wyszukiwanie zaawansowane).

Kształt znaku zdefiniowany jest przez trzy parametry:

• kształt dłoni,
• lokalizację,
• dodatkowe cechy.

 

Podstawowe kształty dłoni zdefiniowane są zgodnie ze znakami alfabetu palcowego.

Dodana do litery cyfra oznacza modyfikację znaku alfabetu palcowego. Cyfry 1-3 odnoszą się do pozycji kciuka, cyfry 4-7 do ułożenia pozostałych palców, a cyfry 8 i 9 do innych modyfikacji:

1 – kciuk odgięty,

2 – kciuk przed dłonią schowany,

3 – kciuk przed dłonią wyprostowany,

4 – palce zgięte pod kątem ostrym w stosunku do dłoni,

5 – palce zgięte pod kątem prostym w stosunku do dłoni,

6 – palce zgięte pod kątem rozwartym w stosunku do dłoni,

7 – palce wygięte w łuk.

Kształt dłoni wybiera się, klikając w odpowiedni obrazek.

Lokalizacja znaku wskazuje miejsce wykonania na ciele osoby migającej. Niektóre znaki są lokalizowane na drugiej dłoni i to do niej odnosi się opis. Odpowiednie opcje są pokazane na obrazkach i podpisane. Lokalizację wybiera się klikając w odpowiedni obrazek.

Dodatkowe cechy znaku obejmują dwuręczność, wykonanie blisko ciała, dotknięcie, zmianę układu dłoni podczas wykonywania znaku.

Wyszukiwanie zaawansowane opiera się na cechach semantycznych znaku. Obejmują one:

• kategorię (tematyczną),
• typ użycia,
• odpowiednik.

Kategoria  tematyczna

Niektóre znaki, przynajmniej w niektórych swoich znaczeniach i typach użyć wyraźnie odnoszą się do jakiejś sfery tematycznej, np. edukacji, zdrowia, części ciała itd. Nie wszystkim znakom pełnoznacznym można jednak przypisać kategorię semantyczną.

Słownik umożliwia wyszukiwanie znaków odnoszących się do podanych dziedzin. Oczywiście nie wszystkie sensy danego znaku muszą się do tej dziedziny dnosić. Kategorię wybiera się z rozwijanej listy.

 

Typ użycia

Możliwe jest wyszukiwanie znaków według typów użycia. Jest to przydatne dla znaków funkcyjnych lub – dla znaków pełnoznacznych, jeżeli zawęziliśmy dziedzinę. Funkcja ta pozwala na przykład na wyszukanie znaku, który odnosiłby się do oceny i był używany jak czasownik. Oczywiście użycie czasownikowe i odnoszenie się do oceny nie muszą wystąpić jako cechy tego samego sensu znaku. Tak np. dla znaku http://www.slownikpjm.uw.edu.pl/gloss/view/217 z oceną związane jest tylko znacznie ‘gapić się’.

 

Odpowiednik

Można też wyszukiwać znaki według polskich odpowiedników. Znalezienie znaku uzależnione jest do tego, czy dane polskie słowo zostało faktycznie użyte jako odpowiednik. W związku z tym, kiedy wpiszemy w pole np. słowo marchew, otrzymamy komunikat, że szukanego przez nas hasła w słowniku nie ma, gdyż w polu odpowiednik w haśle wpisano marchewka.

 

Oba tryby wyszukiwania (zwykłe i zaawansowane) współdziałają ze sobą – należy o tym pamiętać i wyczyścić poprzednie zapytanie.

 

Znaki do nauki

Interfejs słownika umożliwia też zaznaczenie znaków, do których użytkownik chce wracać, na przykład ucząc się PJM.

Kliknięcie w pole Do nauki spowoduje, że wybrany znak znajdzie się na liście Znaków do nauki. Lista ta umożliwia bezpośrednie przejście do znajdujących się na niej znaków.

 

 

HamNoSys

Do każdego hasła Korpusowego słownika polskiego języka migowego dołączona jest transkrypcja sporządzona w hamburskim systemie notacji języków migowych (ang. Hamburg Sign Language Notation System, HamNoSys). System ten może być postrzegany jako migowy odpowiednik międzynarodowego alfabetu fonetycznego (IPA) stosowanego przy transkrypcji języków fonicznych. HamNoSys wykorzystywany jest przede wszystkim do celów badawczych, a nie jako powszechny system pisma (w odróżnieniu np. od systemu SignWriting).

HamNoSys został stworzony w roku 1985 przez zespół badaczy z Uniwersytetu Hamburskiego (pod kierownictwem Thomasa Hankego) i jest od tamtego czasu systematycznie rozwijany. Obecnie używana jest wersja 4.0.

Transkrypcja HamNoSys jest z założenia uniwersalna, tzn. może być wykorzystana do zapisu znaków dowolnego języka migowego. Przewidziane zostały w niej wszystkie możliwe układy dłoni, lokalizacje i rodzaje ruchu. Poszczególnym parametrom artykulacyjnym znaków odpowiadają symbole i cyfry.

W Korpusowym słowniku polskiego języka migowego zapis HamNoSys odnosi się do formy podstawowej leksemu, czyli tzw. formy izolowanej. Przykładową transkrypcję ukazuje poniższy rysunek.

 

Poszczególne symbole odpowiadają po kolei: układowi dłoni, orientacji dłoni (na którą składają się orientacja palców i orientacja wnętrza dłoni), lokalizacji znaku oraz wykonywanemu ruchowi.

Jak cytować?

Joanna Łacheta, Małgorzata Czajkowska-Kisil, Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Paweł Rutkowski (red.), 2016, Korpusowy słownik polskiego języka migowego, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN: 978-83-64111-49-5 (publikacja online).